Hay … “học nhi bất tư”

Tận tín … GenAI

“Bác học nhi tường thuyết chi, tương dĩ phản thuyết ước giã.” - (博學而詳說之，將以反說約也) - Ly Lâu quyển Hạ
Học rộng rồi mới tìm hiểu kỹ để diễn giải nó, rồi sau mới tóm lược lại cái cốt yếu.

“Tận tín thư bất như vô thư.” - (盡 信 書 不 如 無 書) - Tận tâm quyển Hạ
Tin hoàn toàn vào sách thì thà không có sách còn hơn.

Hai tư tưởng này của Mạnh Tử, dù đã tồn tại hàng thiên niên kỷ, lại đang trở thành lời cảnh tỉnh xác đáng nhất trong cơn bão của Trí tuệ nhân tạo tạo sinh (GenAI). Chúng ta đang sống trong một nghịch lý: tiếp cận thông tin càng dễ, con người càng trở nên hời hợt.

Thợ ghép chữ

Mạnh Tử nói rằng quá trình nhận thức là một hành trình tuyến tính và gian khổ: từ “bác học” (học rộng) đến “tường thuyết” (hiểu sâu) rồi mới đến “thuyết ước” (đúc kết).

GenAI đang đảo lộn quy trình này bằng cách cung cấp cái “ước” ngay lập tức. Con người bị cám dỗ bởi sự tiện lợi, vội vã chộp lấy kết quả cuối cùng - một đoạn code, một mẩu tóm tắt, mà bỏ qua hoàn toàn quá trình lao động trí óc.

Hệ quả nhãn tiền là sự ra đời của một thế hệ “thợ ghép chữ” thay vì những chuyên gia thực thụ. Lấy ví dụ một lập trình viên: AI có thể viết ra một đoạn mã (“ước”), nhưng nếu không có kiến thức nền tảng về hệ thống, I/O (“bác”), anh ta chỉ nắm được cái “xác” của đoạn code mà không hiểu cái “hồn” của một hệ thống vận hành.

Chính sự rỗng tuếch về nền tảng này là nguyên nhân dẫn dắt con người hoàn toàn lệ thuộc vào niềm tin.

Ảo ảnh khách quan

Khi không có “bác” (kiến thức rộng) để làm hệ quy chiếu, người dùng mất khả năng thẩm định. Khi đó, họ buộc phải “tận tín”.

Nếu “tận tín thư” ngày xưa nguy hiểm một, thì “tận tín GenAI” ngày nay nguy hiểm mười. Sách do con người viết, ta còn dè chừng cái tôi chủ quan của tác giả. Nhưng AI không có hình hài, không có cái tôi, tạo ra một ảo ảnh về sự khách quan tuyệt đối. Con người dễ dàng tin rằng thuật toán không biết nói dối, quên mất rằng bản chất GenAI chỉ là một hệ thống đoán chữ xác suất, được huấn luyện trên dữ liệu không hoàn hảo của nhân loại.

Sự nguy hiểm nằm ở chỗ: AI thường “nịnh” người dùng bằng những câu trả lời trôi chảy, đúng ý (sycophancy). Vì thiếu kiến thức nền (“bác”), người dùng không thể phát hiện lỗi sai, dẫn đến sự phục tùng trí tuệ hoàn toàn.

Tư duy teo tóp

Khi đã quen “đi tắt đón đầu” (bỏ “bác học”) và quen được mớm sẵn câu trả lời (“tận tín”), não bộ con người sẽ chối bỏ sự “cọ xát” (friction).

Quy luật của tự nhiên rất tàn nhẫn: Cái gì không dùng đến sẽ bị đào thải. Quá trình vật lộn để hiểu, để tổng hợp, để nghi ngờ chính là lúc tư duy được rèn giũa. GenAI loại bỏ ma sát này, biến việc học thành một đường trượt trơn tuột. Chúng ta truy cập mọi thứ nhưng không sở hữu gì cả. Trí nhớ ngắn hạn được thỏa mãn, nhưng trí tuệ dài hạn thì mục rỗng.

Đây không chỉ là vấn đề của phương pháp học, đây là sự thoái hóa của khả năng tư duy độc lập.

Học nhi bất tư tắc võng

Có lẽ không gì xác đáng hơn lời dạy của Khổng Tử:

“Học nhi bất tư tắc võng, tư nhi bất học tắc đãi” - (學而不思則罔，思而不學則殆) - Vi chính sách Luận Ngữ
Học mà không suy nghĩ thì mê muội, suy nghĩ mà không học thì nguy hại.

Chúng ta không phủ nhận vai trò của GenAI. Nếu chỉ ngồi suy nghĩ suông mà không tiếp cận kho tàng tri thức nhân loại mà AI mang lại, đó là “tư nhi bất học”, con người sẽ rơi vào sự nguy hiểm (“đãi”) của sự thiếu hụt thông tin và lạc hậu. GenAI là công cụ tuyệt vời để “học” – để tiếp cận cái “bác” (rộng) một cách nhanh chóng.

Nhưng có lẽ vế trước của câu nói mới là lời cảnh báo chí mạng cho thời đại này: “Học nhi bất tư tắc võng”.

Nếu chúng ta chỉ nạp vào đầu những gì AI nói (“học”) mà không dùng tư duy phản biện để nghiền ngẫm, sàng lọc và chất vấn (“tư”), chúng ta sẽ rơi vào cái lưới (“võng”) của sự mê muội. Cái “võng” này được dệt nên bởi những ảo giác (hallucination) của máy móc và sự lười biếng của chính chúng ta.

Hãy dùng GenAI để làm giàu nguyên liệu cho tư duy (“học”), nhưng đừng bao giờ giao phó quyền năng xử lý nguyên liệu đó (‘tư”) cho máy móc. Chỉ khi sự học đi đôi với sự trăn trở, kiến thức mới thực sự thuộc về con người.