Hay … “thanh văn quá tình”

Tam Đại Quá

“Đức bạc nhi vị tôn, trí tiểu nhi mưu đại, lực khinh nhi nhâm trọng, tiên bất cập hĩ.”
(德薄而位尊，智小而謀大，力小而任重，鮮不及矣) - Kinh Dịch (Hệ từ truyện quyển Hạ)
Đức mỏng mà ngôi cao, trí nhỏ mà mưu lớn, sức yếu mà gánh nặng, hiếm khi mà không gặp họa.

Tam Đại Quá là nguồn gốc của tai họa, một cá nhân mắc phải thì thân bại danh liệt, một xã hội mắc phải thì cương thường đảo lộn. Và kỷ nguyên GenAI đang đẩy toàn bộ xã hội chúng ta vào trạng thái “Tam Đại Quá” tập thể.

Dân chủ hóa

Công nghệ tạo ra “thế giới phẳng”, mạng xã hội cho “quyền nói”, GenAI cho “quyền biết”, nhưng thế giới chúng ta ngày nay có thật sự “phẳng”, thực sự “bình đẳng” so với cách đây 100 năm không?

Mạng xã hội cho tất cả mọi người quyền nói, nhưng những thứ chúng ta đọc được không hề ngẫu nhiên, mà là sự sắp đặt có chủ đích. GenAI cũng vậy, chúng ta tưởng mình đang tiếp cận kho tàng tri thức khách quan. Không phải. Chúng ta đang tiếp cận những gì các mô hình được phép trả lời. Những câu trả lời “tròn trịa”, “đạo đức” và “trung lập” đó đã được tinh chỉnh qua nhiều lớp bộ lọc từ nguồn dữ liệu cho tới thông tin đầu ra.

Đó là một sự dân chủ trong lồng kính. Chúng ta được trao cho công cụ giống nhau, tiếp cận nguồn thông tin đã được biên tập giống nhau và nếu tin rằng AI mang lại sự công bằng tuyệt đối về tri thức, đó là một sự ngây thơ về chính trị.

Thanh văn quá tình

“Thanh văn quá tình, quân tử sỉ chi.”
(聲聞過情，君子恥之) - Mạnh Tử (Ly lâu quyển Hạ)
(Tiếng tăm vượt quá thực chất, người quân tử coi đó là điều sỉ nhục).

Sự “dân chủ hóa” không chỉ nguy hại ở tính định hướng có chủ đích của thông tin mà sự cào bằng này là sự lên ngôi của những giá trị ảo. Từ khi GenAI bùng nổ, số lượng “chuyên gia” về tất cả các lĩnh vực bỗng nhiên tăng đột biến. Nếu đó chỉ là tiếng ồn trên mạng ảo thì cũng vô thưởng vô phạt. Nhưng bạn có dám giao tính mạng mình cho một bác sĩ tốt nghiệp nhờ những bài luận do GenAI viết hộ, thay vì thực lực được tôi luyện qua năm tháng? Đó chính là tai họa của “lực khinh nhi nhâm trọng”.

Công nghệ trao cho kẻ “trí tiểu” quyền năng thực hiện những “mưu đại”. Nó khoác lên người “đức bạc” chiếc áo “vị tôn”. Sự bất tương xứng giữa năng lực thực tế và quyền năng công nghệ đang tạo ra một ảo giác nguy hiểm về sự tiến bộ.

Lớp tinh hoa

Vậy liệu sự cào bằng về tiếp cận kiến thức, thông tin có giúp làm giảm khoảng cách giữa các tầng lớp trong xã hội, có trao cho người yếu thế được tiến xa hơn khả năng của họ hay còn cho thêm tầng lớp có quyền nắm nhiều thông tin hơn về mỗi chúng ta, tạo ra những khoảng cách không thể xóa nhoà?
Có lẽ hỏi đã là trả lời, chúng ta chỉ lặp lại những câu hỏi này ở mỗi thời kỳ, khi có Internet, khi có mạng xã hội, khi có công cụ tìm kiếm, và nay là GenAI ra đời.

AI sẽ biến việc giải quyết những vấn đề (đã được cấu trúc) thành một loại hàng hóa rẻ tiền, có thể sao chép hàng loạt. Xã hội sẽ nhanh chóng ngừng trả lương cao cho những công việc này.
Giá trị sẽ được định nghĩa lại: nó chuyển sang giải quyết vấn đề phi cấu trúc. Đó là những vấn đề cần sự sáng tạo đột phá, đạo đức phức tạp, bối cảnh văn hóa độc nhất, và sự thấu cảm.

Đây là nơi tư duy của người “quân tử” tách biệt khỏi sự trung bình, cần tránh “học nhi bất tư” từ những dữ liệu được mớm sẵn.

Quân tử cầu chư kỷ

Lời thánh hiền luôn là kim chỉ nam trong mọi sự mất phương hướng hay hỗn loạn:

“Quân tử cầu chư kỷ, tiểu nhân cầu chư nhân.”
(君子求諸己，小人求諸人) - Luận ngữ (Vệ linh công)
Người quân tử thì tự lực, tự vấn, kẻ tiểu nhân thì trông cậy, dựa dẫm vào người khác.

Thời đại này, “chư nhân” chính là hệ thống thuật toán khổng lồ, những gì bạn đọc trên mạng xã hội, trong kết quả tìm kiếm và trong câu trả lời của GenAI. Nếu cứ mãi “cầu chư nhân”, chúng ta sẽ mãi là những kẻ “trí tiểu mưu đại”, sống dựa vào trí tuệ vay mượn.

Chỉ có “cầu chư kỷ” - quay về mài giũa bản lĩnh nội tại - mới giúp con người thoát khỏi cái bẫy của Tam Đại Quá. Khi ấy, con người mới giữ được vị thế kiến tạo, làm chủ quy tắc trong cấu trúc xã hội mới, thay vì trở thành một mặt hàng cho một tầng lớp nào đó.